حمید اسدی-خبرنگار تحریریه جوان قدس: در ابتدای قرن نوزدهم میلادی تجارت محلی بندر عباس چندان رونقی نداشت و تنها چند تاجر هندو و مسلمان به صورت محدود با منطقه (لار) معامله و داد وستد می کردند. این در حالی بود که بیشتر تاجرانی که از مناطق دیگر به بندر عباس آمده بودند عامل یا نماینده تجار کرمان، یزد، خراسان و یا لار بودند؛ حتی در این میان افرادی از تجارت خانه های هندی نیز می آمدند. میزان تجارت بستگی به سفارشات نمایندگان در شهر بمبئی داشت. شرکت های ایرانی حساب های متوازنی با شرکت های خارجی مستقر در بمبئی داشتند. با اینکه بیشتر اجناس انگلیسی بودند به ندرت بازرگانان ایرانی به طور مستقیم از اروپا کالا وارد می کردند. چرا که بیشتر آنان نمایندگان شرکت های هندی بودند وبیشتر هم نماینده (شرکت شکارپور مهاجان) بودند.

یکی از افسران سلطنتی انگلیسی  به نام پاتینجر، که مامور به بررسی وضعیت راه های زمینی و دریایی از هند به ایران بود و به مناطق از شرق و جنوب شرق ایران سفر کرده بود درباره وضعیت هندوهایی که در خارج از هند به ویژه ایران زندگی می کردند نوشته است : هندوهایی که در خارج از هند زندگی می کنند ثروت زیادی دارند اما از بدبخت ترین افراد هستند؛ به طوری که این ها هر سه یا چهار سال یا حتی گاهی با فاصله طولانی تری برای دیدن زن و فرزندانشان به کشورشان برمی گردند. همین دوری از خانه و خانوادشان باعث شده در انزوا و افسردگی قرار بگیرند و اغلب ناراضی و مایوس و بیمار هستند.

مهم ترین بندر ایران در خلیج فارس برای تجارت

 وضعیت بوشهر در سال ۱۸۶۰ میلادی تفاوت چندانی با بندرعباس نداشت. ولی از معدود بنادر ایران در خلیج فارس بود که بازرگانی خارجی از آن انجام می شد. مقدار اجناس صادراتی از بوشهر در این سال تقریبا دو میلیون و هشت صدر هزار تالر و مقدار اجناس وارداتی به این بندر تقریبا پنج میلیون تالر بود (هرتالر برابر با سه مارک بود). بوشهر اصلی ترین بندر ایران برای حمل ونقل اجناس به داخل کشور به ویژه برای بازار های شیراز و اصفهان بود. همچنین بازرگانان ایرانی این بندر نیز بیشتر نقش دلالی را برای شرکت های خارجی داشتند.

مخالفت علمای یزد با حضور تجار هندی

با اینکه شهر یزد از مراکز اصلی توزیع اجناس و کالاهای وارداتی به ویژه در بازار های شمال ایران بود، بازرگانان هندی دراین شهر حضور نداشتند؛ چرا که پس از اینکه بر اثر مخالفت علمای شهر حقوقشان پرداخت نشد در سال ۱۸۹۰ میلادی از این شهر رفتند. تاجران در یزد به دو دسته تقسیم می شدند؛ ۱- عده ای که از بمبئی کالا و اجناس وارد می کردند ۲-گروهی که این کالا و اجناس را از بازرگانان می خریدند و به سایر مناطق از جمله خراسان صادر می کردند. افرادی که کالا از هند وارد می کردند، افرادی تحت عنوان کارگزار در بمبئی هند داشتند.

صادرات و واردات در شهر کرمان بر خلاف یزد، در اختیار هندیان (شکارپور) و تعدادی از پارسیان قرار داشت. تاجران کرمانی در سال ۱۹۰۰ میلادی که تعدادشان به ۴۰ نفر می رسید به تجارت محصولات جزئی محلی مشغول بودند. تعداد کمی هم فروشنده دوره گرد زرتشتی مشغول به کار بودند و تعدادی هم یهودی به کار دلالی مشغول بودند.

ترس حکومت از تجارت خارجی زرتشتیان

 نیکولای خانیکوف سرکنسول روسیه در تبریز طی سفری که به کرمان داشت با موضوعی از محدودیت های زرتشتیان مواجه شد. خانیکوف درسفرنامه خود می نویسد : حکومت قاجار به زرتشتیان کرمان اجازه تجارت با خارج از شهر را نمی داد به ویژه سفر کردن به هندوستان را برای آنها ممنوع کرده بود، زیرا که می ترسیدند آنها در این مسافرت کردن ها با اوضاع مناسب اقتصادی جامعه زرتشتیان هند آشنا شوند و پس از بازگشت به ایران برای حاکمیت درد سر ایجاد کنند.

انحصار تجارت کرمان در اختیار تاجران هندی ها

تجارت کرمان در انحصار هندی ها بود، و بازرگانان هندی این شهر ۲۵ تا ۳۰ نفر بودند که به قرض دادن پول صرافی و داد و ستد با تجار مناطق مختلف از جمله بمبئی، سند و پنجاب می پرداختند. روابط بازرگانی آنها در سراسر ایالت کرمان تا بندرعباس گسترده بود. به طور کلی حدود ۳۰۰ نفر از اهالی هند در جنوب شرق ایران به تجارت می پرداختند. این افراد دارای کاروانسرا هایی در کرمان داشتند. همچنین تجار شهر های بم، سیرجان و رفسنجان نیز نمایندگان یا شرکایی در شهر بمبئی داشتند.

سایکس یکی از افسران انگلیسی مامور در ایران ۱۸۹۴میلادی طی گزارشات خود درباره وضعیت تجار هندی درکرمان می نویسد : هرکدام از هندی ها سه یا چهار سال در شهر کرمان سپری می کنند و بعد به هند بر می گردند و چون تبعه و مورد حمایت انگلستان بودند در امور تجاری پیشرفت زیادی می کردند.

تجارت منطقه خوزستان و محمره

تجارت خارجی خوزستان  نیز از طریق بندر محمره یا خرمشهر فعلی انجام می شد. بسیاری از بازرگانان خوزستانی نماینده شرکت های اروپایی یا هندی بودند. اما تجار ایرانی خیلی زود پی به این موضوع بردند که خرید کالا از اروپا به صرفه تر از داد و ستد با تجار کشور های اروپایی در شهر های ایران می باشد. به همین دلیل اقدام به تاسیس نمایندگی هایی در اروپا کردند که همین موضوع باعث شد کالاهای مورد نیازشان را بدون واسطه از تولید کنندگان آنها می خریدند. ضمن اینکه آنها برای رقابت در تجارت با اروپاییان، شرکت های متعدد بزرگی را تاسیس کردند.

" حاجی زین العابدین امین التجار "در سال ۱۸۸۰ میلادی برای حمل و نقل کالاهایش در تجارت با بمبئی هند کشتی های بخاری را خریداری کرد. همچنین در سال ۱۸۹۰ میلادی  (حاجی عبدالرحیم) و (میرزا عبدالرزاق) نیز موسسه تجاری دیگری را ایجاد کردند که شعبه ای هم در شهر بمبئی هندوستان داشت.